bijaanu 7/8 critique

bufwàna 14/0 synonymie

bukèbuludi 14/6 recherche

bukùlùkulu 14/0 archéologie

bukwàmu 14/0 dérivation

bulubà 14/0 culture lubà

bumfùndà 14/0 littérature écrite

bùmpulùmàtè 14/0 antonymie

bundengeja 14/0 art

bwakulu bwidikijila 14/6 linguistique appliquée

bwenzelu 14/6 méthodologie

byendeshilu 7/8 systèmes d'exploitation

cifwànyikijidilu 7/8 modèle

cyàmudimu 7/8 outil

cyenantu 7/0 bantou commun, proto- bantou

dikela 5/6 formation

dipungakaja 5/6 standardisation

dipyapiija 5/0 modernisation

dìtòlònyikà 5/0 électronique

kaabukùlù kaakula 12/13 tradition orale

kale 12/0 histoire

kaseke 12/13 version

ludina 11/4 ordinateur

lùntàndala 11/0 Internet

lushikuluji 11/4 théorie

mashidimuka 5/6 cultures

mbàsà 1/4 écran

meeji mapà 0/6 suggestions

mfùndamyakù 1/4 lexicographie

mifùndu myakula nè mifùnda 3/4 documents oraux et écrits

mpàngu 1/4 projet

mpòlòkàlamà 1/4 logiciel

mubwelelu 3/0 ouest

mupàtukilu 3/0 est

mutenge 3/4 base de données

nkònguji 1/4 corpus

ntàngu 1/4 domaine

sìyânsà 1/4 science

tudimi 12/13 champs (dans une base de données)

tukòngamyakù twipacidi 12/13 lexiques spécialisés

tunungu 12/13 entrées (dans un dictionnaire)

twipàcìlà tusungùlùke 12/13 objectifs spécifiques

 

Kiipàcìlà kanènè kàà mpàngu ewu ǹkulongolola mwaba wà kwenzela bukèbuludi bushikuluji nè bwidikijila pa bulubà. Mwakù wà bulubà ewu ùdi ùmvwija maalu a’a: cilubà ciinè (L31), ciikàle munkacì mwà myakulu ìnaayi yà ditùnga, pàmwè nè myakulu mikwàbò yà mu cisùmbu cyàcì bu: cyena kanyòka (L32, DKM: Kàsaayì wa mupàtukilu), kilubà (L33, DKM: Katanga), kisanga (L35, DKM: Katanga), cisônga (L23, DKM: Kàsaayì wa mupàtukilu) nè kaonde (L41, Zambia). M̀bwena kwamba nè: myakulu eyi ìdi yàkudiibwa mu citùpà cinène citàmbe, kumbukila ku Zambia wa ku mutù, too nè munda mwà Ditùngà dyà Kongò wa Mungàlàtà menemene. Bayààkudi pààbù m̀bapìte pa mìlyô diikùmi. Bujitu bwà cipaapu eci m̀bunène munkacì mwà matùngà àà mu Afrìkà wa munkacì bwà bìdì bìtàngila kale, kaabukùlù kaakula, bukùlùkulu nè bundengeja. Bìdi nùnku bwalu buloba bùdì bulubà butancìle kùkaadi nkàmà yà bidimu mipìte pa 13 m̀mwaba wàkatuutakeenà baakudi bàà cyenantu bàà ku mubwelelu nè bàà ku mupàtukilu, è kufùka dishidimuka dipyadìpyà dikolè. Mwaba ewu m̀munakacì mwà Katanga. Mwaba mukwàbò ùdi nè bujitu bwà bwena ebu, bufùme ku dituutakeena dyà mashidimuka mashììlàngàne, ǹku Gabon.

Twipàcìlà tusùngùlùke twà mpàngu ewu ǹtwetù: 1° dipàtula dyà nkòngamyakù mipyamìpyà nè tukòngamyakù twipacidi; 2° difùkà dyà cifwànyikijidilu bwà dipyapiija nè dipungakaja dyà mwakulu; 3° ditampakaja dyà midimu yà sìyânsà, yà bumfùndà, à.n., mifùnda mu cilubà anyì mukùdimuna.

Bwenzelu butùdì balônde bùdi nùnku: 1° dikela dyà bakèbuludi; 2° disangisha dyà mifùndu myakula nè mifùnda; 3° dilongolola dyà nkònguji yà dìtòlònyikà; 4° dilongolola dyà listè yà myakù; 5° difùkà dyà mutenge; 6° ditampakaja dyà tudimi tusungula mu mutenge ewu; nè 7° dikela dyà babadi. Bùdi bwàmbulwisha bwà kufùka cifwànyikijidilu cìdì mwà kwakanyina myakulu mikwàbò yà ditùnga (dìngalà, cikongo nè cìsàwudì). Ke kaayì, cìmwè cyà ku bintu byàpàtukà ku mpàngu ewu, m̀mpàngu mukwàbò wâsangisha mpwìlàmàmbù mishììlàngàne bwà kwenza nkòngamyakù yà myakulu mikwàbò yà ditùnga ìsàtù itwǎtèèdi.

Cipeta cinène citùdì batèkèmène, ǹkusàka bantu ku dibala nè dilonga mu myakulu yà mu Afrìkà. Makèbuludi mashììlàngàne àkaadi malêje bwîmpè bwà kukolesha lungènyì lwà muntu pa kukwàta mudimu nè mwakulu wà ku dibèèle. Kînkwamba nè: tùdìtwè mu myakulu nkàmà ìbìdì nè bya mu njila yà mu Kongò nànsha. M̀bwena kwamba àmu sè: bu mùdì mwena Kongò kanà yônso mudyànjìle kumanya mwakulu ùmwè nànsha myakulu mipìte pa ùmwè munkacì mwà myakulu ìnaayi yà ditùnga, bìdi bipeepèle nè bìdi nè dyambulwisha dyà bûngì bwà dilubuluka dyà lungènyì lwèndè bu yêye mwà kudyànjila kulongeshiibwa mu myakulu eyi. Bôwà bwà kubènga kumanya myakulu yà kù baabèndè kabwèna nè cyà kwikalakù nànsha, bwalu myakulu eyi neìlwe kulongiibwa cikondo cyakàne, pàkaadì mwâna mushìndàme bîmpè mu mwakulu wàbò nè mukolàkàne mu bwena Afrìkà; kàbìdì katùpu mwoyo kiipàcìlà kàà dilonga myakulu yà kù baabèndè: sè ǹkufikisha muntu ku diyuukilangana nè beena matùnga meenyi nè kubala mikàndà mifùnda mu myakulu eyi. Kînkudìkùdimuna beena ku Mputù anyì beena ku Àmèrikà nànsha. Kiipàcìlà kàà kàlaasà sè ǹkuvudija buumùntù bwètù, kînkulèngulula bubanji bwà dishidimuka dyètù bùdì busokòme mu myakulu yètù bwà kushààla bintuntu, ku bwena Mputù katùkùfikì bushùwà, ku bwena Afrìkà, bamanè bakòsa miji yàkù.

        Nkòngamyakù wa lùntàndala ewu m̀mwenza kùdì Mul. N.S. Kabuta (Mpwìlàmàmbù wa Gand), nè dyambulwisha dyà bakèbuludi bàà mu Ciyèm. Ùdi nè tunungu tusambùke pa 15.000. Myakù ±10.000 yà « Dictionnaire Tshiluba-Français » (De Clercq & Willems 1960) ìdi ìsanganyiibwamù, pàmwè nè yà bûngì mikwàbò, ìfùma ku nseke nè nseke (mifùndu, bisanjì, manàya, à.n.) nè mu ntàngu mishììlàngàne (cìdììdì, ntèndeleelu, bwakulu, sìyânsà, à.n.) bwà kuleeja cilubà mùdìci cyàkudiibwa leelù ewu. Ebi m̀bìmwè byà ku bishìmà bìdì bìtàpulula nkòngamyakù ewu munkacì mwà mikwàbò:

1° m̀mushìndàmèène pa lushikuluji lwà mfùndamyakù lujaalàme, lwikàle lùmvwangana nè midimu yà AFRILEX, nè ùdi ùtancisha lwinè lushikuluji elu;

2° ngiikàdìlù wa mwakù nè mwakù m̀muleeja bîmpè, pàmwè nè malelà àdì munkacì mwà mwakù kampànda nè myakù mikwàbò (bukwàmu, bufwàna, bùmpulùmàtè, bulelà nè cilubà cyà lôlò, bulelà nè cyenantu, à.n.);

3° ngenzelu ewu ùdi ùpeepeja bikolè difùkà dyà myakù mipyamìpyà, pàmwè nè dipungakaja dyà mwakulu.

 

Manyǎyi:

1° nànsha mùdì nkòngamyakù ewu mwikàle kumpalà kwà nkòngamyakù yà myakulu yà mu Afrìkà inùdì mwà kwikala biibìdìlàngàne naayì, ùcìdi pèndè mwâna mutekète, nè mapanga àà bupyankùnde. Kàdi kabǎmbìlepù nè: « Nkùndè yà bângi ìbobèle nè matè? » Ke bwalu kaayì tudi batèkèmène bijaanu nè meeji mapà byà kunùdì bwà kumòna mwà kwakaja cyàmudimu eci, cìdì mwà kwambulwisha bafùndi, bakùdimunyi, balongi, bakèbuludi, bafùkì bàà myakù nè bakwàbò bônsò bàdì cilubà cìlengeleela;

2° ìmwè myakù ìdì mu nkòngamyakù ewu m̀mifùka àmu bwalu bìdi bìkèngediibwa kwamba maalu ônso mu cilubà. Kàdi babadi bàdi àmu mwà kufìla yàbò nngènyi ku Ciyèm bwà kumònacì mwà kusungula ìdì myakàne. Lûnga luseke, udi mwà kukèba mwakù kampànda - wà pabwàwù nànsha wà ciibidilu - mu nkòngamyakù ewu kùyì uwùsangana to. M̀bîmpè kutùfwìla luse. Kàdi bu mutùdì batwàngàne neebè ku lùntàndala, m̀bwalu bwîmpè butàmbe: udi àmu utùfùndila mu mwaba ùdì mulongolola pa mbàsà wa ludina, utùleeja dipanga edi anyì ufìla mwakù uwùdì mumòne nè: ùdi mwakàne;

3° munkacì mwà ngondo mikesè kumpàla eku, nkòngamyakù ewu neàpatukè mu mukàndà. Piinǎpu, beena Ciyèm bàdi mu dilongolola dyà nkòngamyakù wa ùmvwija myakù mu cilubà. Nkòngamyakù wa Cilubà-Cilubà ewu m̀mutèkemena munkacì mwà cidimu cyàlwà.

 

Mudimu ewu m̀mwenza nè mpòlòkàlamà wa TshwaneLex (mufùnda kùdì D. Joffe). Tudi twela G.-M. de Schryver twasàkidila bwà dyambulwisha dyèndè dyà beena Ciyèm pa mwà kukwàta mudimu nè TshwaneLex.

 

Bwa kupingana ku nkòngamyakù, twàku apa.